آیه 27 سوره قصص

قالَ إِنِّي أُرِيدُ أَنْ أُنْكِحَكَ إِحْدَى ابْنَتَيَّ هاتَيْنِ عَلى‌ أَنْ تَأْجُرَنِي ثَمانِيَ حِجَجٍ فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْراً فَمِنْ عِنْدِكَ وَ ما أُرِيدُ أَنْ أَشُقَّ عَلَيْكَ سَتَجِدُنِي إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّالِحِينَ «27»

«1» بحار الانوار، ج 41، باب 112، ص 262- 260، روايت 21 بنقل از ارشاد و اعلام الورى. در مدرك چنين آمده: اشهد أن لا اله الّا اللّه وحده لا شريك له و اشهد أنّ محمّدا عبده و رسوله و اشهد انّك وصىّ رسول اللّه و احقّ النّاس بالامر من بعده.

جلد 10 - صفحه 126

خلاصه شعيب چون اعجاز را از صفورا شنيد، بر شأن و حالات موسى مطلع و محبتش زيادتر و از كلام صفورا رغبت به نكاح موسى را دريافت:

قالَ إِنِّي أُرِيدُ: گفت من مى‌خواهم، أَنْ أُنْكِحَكَ إِحْدَى ابْنَتَيَ‌:

اينكه به نكاح تو در آورم يكى از دو دختر خود را هر كدام را كه تو مى‌خواهى‌ هاتَيْنِ عَلى‌ أَنْ تَأْجُرَنِي‌: بر صداق آنكه اجاره دهى نفس خود را به من تا اجير من باشى. ثَمانِيَ حِجَجٍ‌: هشت سال. در عين المعانى آورده كه در شرايع متقدمه مهر دختران بر پدران بوده و در شريعت ما منسوخ شده به آيه‌ «وَ آتُوا النِّساءَ صَدُقاتِهِنَّ نِحْلَةً» «1» و ممكن است كه اين را از جانب دختر گفته باشد، و اغنام هم متعلق به دختر بوده، يا معنى آنكه مزد آنكه تزويج مى‌كنم دختر خود را بر صداق معين، آنست كه هشت سال شبانى من كنى. و اول اصح و اوضح است به ظاهر آيه‌ فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْراً: پس اگر تمام كردى ده سال شبانى را، فَمِنْ عِنْدِكَ‌: پس نزد تو است يعنى به طريق تفضل و كرم كارى كرده باشى نه آنكه دو سال يا زياده بر تو واجب باشد. و چون مراد استدعاى عقد است نه نفس عقد، پس لازم نيايد عدم تعيين منكوحه، و معذلك اختلاف شرايع ممكن است، وَ ما أُرِيدُ أَنْ أَشُقَّ عَلَيْكَ‌: و نمى‌خواهم آنكه مشقت و رنج نهم بر تو به الزام ده سال كه به واسطه فرط زحمت در آن كار راسخ نباشى و متردد شوى.

يا تو را كارى فرمايم كه بر تو آسان باشد و در رنج نيفتى. سَتَجِدُنِي إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّالِحِينَ‌: زود باشد كه بيابى مرا اگر خداى خواهد از ستودگان و شايستگان در حسن معامله و وفاى به عهد و الزام آداب صحبت.

«1» تفسير منهج الصادقين، چاپ اسلاميه، ج 7 ص 91 بنقل از عين المعانى و آيه در سوره نساء آيه 4 است.

جلد 10 - صفحه 127

فَجاءَتْهُ إِحْداهُما تَمْشِي عَلَى اسْتِحْياءٍ قالَتْ إِنَّ أَبِي يَدْعُوكَ لِيَجْزِيَكَ أَجْرَ ما سَقَيْتَ لَنا فَلَمَّا جاءَهُ وَ قَصَّ عَلَيْهِ الْقَصَصَ قالَ لا تَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ «25» قالَتْ إِحْداهُما يا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَيْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِيُّ الْأَمِينُ «26» قالَ إِنِّي أُرِيدُ أَنْ أُنْكِحَكَ إِحْدَى ابْنَتَيَّ هاتَيْنِ عَلى‌ أَنْ تَأْجُرَنِي ثَمانِيَ حِجَجٍ فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْراً فَمِنْ عِنْدِكَ وَ ما أُرِيدُ أَنْ أَشُقَّ عَلَيْكَ سَتَجِدُنِي إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّالِحِينَ «27» قالَ ذلِكَ بَيْنِي وَ بَيْنَكَ أَيَّمَا الْأَجَلَيْنِ قَضَيْتُ فَلا عُدْوانَ عَلَيَّ وَ اللَّهُ عَلى‌ ما نَقُولُ وَكِيلٌ «28»

ترجمه‌

پس آمد او را يكى از آن دو كه راه ميرفت با شرم گفت همانا پدرم ميخواند تو را كه پاداش دهد بتو مزد آنچه آب دادى براى ما پس چون آمد او را و نقل نمود براى او سرگذشت خود را گفت مترس نجات يافتى از گروه ستمكاران‌

گفت يكى از آن دو دختر اى پدر من بمزدورى گير او را همانا بهترين كسيكه بمزدورى گيرى تواناى امين است‌

گفت همانا من ميخواهم كه تزويج كنم بتو يكى از دو دخترم را اين دو بمهر آنكه مزدور من شوى هشت سال پس اگر تمام كردى دهسال را پس از قبل تو است تفضّلى و نميخواهم كه دشوار كنم بر تو زود باشد كه بيابى مرا اگر خواسته باشد خدا از شايستگان‌

گفت اين ميان من و تو است هر كدام از آن دو مدّت را بپايان رسانيدم پس نباشد تعدّى بر من و خدا بر آنچه ميگوئيم گواه است.

تفسير

قمى ره نقل فرموده كه چون دختران شعيب عليه السّلام مراجعت نمودند نزد او فرمود چه شد زود برگشتيد آنها قضيّه حضرت موسى را نقل نمودند و آنكه او را نمى‌شناختند پس شعيب بيكى از آن دو فرمود برو از او دعوت كن بيايد مزد سقايت او را بدهيم پس آمد نزد او چنانچه خداوند فرموده پس موسى عليه السّلام برخاست و آمد و آن دختر جلو ميآمد و باد وزيد و ساتر او را بلند

جلد 4 صفحه 182

نمود و قدرى از بدنش نمايان شد پس حضرت فرمود در عقب من بيا و مرا براه بوسيله ريگ دلالت كن ما از كسانى هستيم كه پشت سر زنها نگاه نميكنيم و آنچه خداوند فرموده از اينقرار است كه پس آمد نزد حضرت موسى يكى از آن دو دختر حضرت شعيب كه گفته‌اند صفورا نام داشته و بزرگتر بوده ولى از پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله روايت شده كه كوچكتر بوده و همان بود كه حضرت او را ترويج نمود و بپدر خود گفت او را اجير كن امّا گرفتن آنحضرت دخترى را كه آمد مسلّم است و اختلافى ظاهرا در آن نيست و در وقت آمدن آثار شرم و حيا از راه رفتن او نمودار بود و عرضه داشت پدرم از شما دعوت مينمايد براى آنكه پاداش آبدادن گوسفندان ما را بشما بدهد و گفته‌اند حضرت فرمود من خدمت او ميرسم ولى پاداش نميخواهم چون آنكار را من براى خشنودى خدا نمودم و چون نزد شعيب آمد و شرح حال خود را از قتل قبطى و خبر دادن آنمرد مؤمن باو و بيرون آمدنش از قلمرو فرعون با ترس و ترصّد وصول دشمن نقل نمود شعيب عليه السّلام فرمود ديگر مترس از شرّ فرعونيان نجات يافتى و بمحلّ امن و امان رسيدى و ظاهرا اين بعد از آن بود كه حضرت طعام تناول فرموده بود چون گفته‌اند حضرت شعيب از دعاء حضرت موسى در آخر آيات سابقه كه دخترانش براى او نقل نمودند دانست حال او را و فرمود اين مرد گرسنه است و دستور داد طعام براى او تهيّه نمودند ولدى الورود حاضر كردند و حضرت بعد از اطمينان بآنكه بعنوان مزد نيست بلكه بعنوان ضيافت است صرف فرمود پس آندختر بپدر خود گفت اى پدر من اينمرد را براى شبانى ما اجير كن چون بهترين كسيكه اجير نموده باشى آنرا مردى است كه داراى قوّت و امانت باشد و شعيب عليه السّلام فرمود امّا قوّت او را دانستى براى آنكه به تنهائى از آندلو بزرگ آب كشيد ولى امانت او را از كجا يافتى دختر قضيّه عقب افتادن آنحضرت در راه و سببش را نقل نمود و عرضه داشت اينهم امانتش چنانچه اين گفتگو را قمى ره نقل نموده و در فقيه از امام كاظم عليه السّلام نقل نموده كه شعيب عليه السّلام فرمود قوّتش را از برداشتن آنسنگ فهميدى امانتش را از كجا دانستى دختر قضيّه بين راه را عرضه داشت بهمان تقريب كه از قمى ره نقل شد و در مجمع از امير المؤمنين عليه السّلام‌

جلد 4 صفحه 183

هم اينمعنى تأييد شده است و حضرت شعيب بعد از اطلاع بر اصالت و نجابت و بزرگى و بزرگوارى آنحضرت مايل بمواصلت با او شد و فرمود من ميخواهم يكى از اين دو دختر خود را كه حاضر نزد تو هستند بزنيّت تو در آورم بشرط آنكه اجير من شوى هشت سال پس اگر بده سال رساندى مدّت كار خود را تفضّلى است كه از تو بما شده و از طرف ما الزامى بر تو نيست من نميخواهم بتو سخت گيرى كنم در معامله بعدا انشاء اللّه مى‌يابى مرا از كسانيكه در معامله و سلوك با كارگرانشان خوبى و خوش رفتارى مينمايند و حضرت موسى فرمود همين قرار داد ميان من و شما باشد هر يك از آندو مدّت را من بپايان رساندم كسى حقّ تعدّى بر من ندارد و خداوند بر اين گفتگو و قرار داد ما شاهد و كارساز است و ما را موفّق بوفا خواهد فرمود و ظاهرا اين قول و قرار پيش از عقد بوده لذا بعضى گفته‌اند كه شعيب عليه السّلام مؤمنين مدين را جمع نمود و دخترش صفورا را بعقد موسى عليه السّلام در آورد پس جاى اشكال نيست كه زوجه و مهر مردّد و عمل براى غير زوجه است تا محتاج بجواب شود كه اين در شرايع سابقه جائز بوده يا احكام انبيا چون عالم بحقايق و عواقب امورند با سايرين فرق دارد و در مجمع از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه پرسيدند كدام يك از آن دو دختر آمد موسى عليه السّلام را دعوت نمود فرمود همان دختر كه او را تزويج كرد پرسيدند كدام يك از دو مدت را بپايان رسانيد فرمود ده سال را پرسيدند قبل از پايان مدّت عروسى كرد يا بعد فرمود قبل پرسيدند مرد ميتواند زن بگيرد بشرط آنكه دو ماه بپدر آنزن خدمت نمايد فرمود موسى عليه السّلام ميدانست كه مدّت را بپايان ميرساند و قمى ره نيز قريب به اين معنى را نقل نموده و از پيغمبر صلى اللّه عليه و اله هم وفاء حضرت موسى بمدّت اكمل و اطول نقل شده است و در كافى و فقيه از امير المؤمنين عليه السّلام نقل نموده كه در اسلام نكاح دختر در مقابل عمل براى پدر يا برادر جائز نيست چون مهر دختر بايد باو برسد نه كس ديگر و اللّه اعلم باحكامه.

جلد 4 صفحه 184

قال‌َ إِنِّي‌ أُرِيدُ أَن‌ أُنكِحَك‌َ إِحدَي‌ ابنَتَي‌َّ هاتَين‌ِ عَلي‌ أَن‌ تَأجُرَنِي‌ ثَمانِي‌َ حِجَج‌ٍ فَإِن‌ أَتمَمت‌َ عَشراً فَمِن‌ عِندِك‌َ وَ ما أُرِيدُ أَن‌ أَشُق‌َّ عَلَيك‌َ سَتَجِدُنِي‌ إِن‌ شاءَ اللّه‌ُ مِن‌َ الصّالِحِين‌َ «27»

‌که‌ ‌من‌ همچه‌ اراده‌اي‌ كردم‌ ‌که‌ يكي‌ ‌از‌ ‌اينکه‌ دو دختر ‌را‌ تزويج‌ ‌شما‌ كنم‌ مشروط ‌بر‌ اينكه‌ ‌شما‌ اجير ‌من‌ شوي‌ هشت‌ سال‌ ‌پس‌ ‌اگر‌ ده‌ سال‌ بخواهي‌ مانعي‌ ندارد اختيار ‌با‌ خودت‌ و ‌من‌ نميخواهم‌ ‌شما‌ ‌را‌ بمشقت‌ و زحمت‌ بيندازم‌ خواهيد ديد ‌که‌ ‌من‌ انشاء اللّه‌ ‌از‌ صالحين‌ هستم‌.

سؤال‌: اولا ترديد ‌در‌ ازدواج‌ ‌که‌ يكي‌ ‌از‌ ‌اينکه‌ دو معني‌ ندارد بايد زوج‌ و زوجه‌ معين‌ ‌باشد‌ و ثانيا ترديد ‌در‌ مدت‌ هشت‌ سال‌ ‌ يا ‌ ده‌ سال‌ اينهم‌ صحيح‌ نيست‌ و ثالثا اجاره‌ بنفع‌ شعيب‌ ‌است‌ و مهر ‌را‌ زوجه‌ مالكه‌ ميشود.

جواب‌: اما ‌از‌ اول‌ اينكه‌ ترديد معني‌ اينست‌ ‌که‌ ‌هر‌ كدام‌ ‌را‌ ‌که‌ صلاح‌ طرفين‌ ‌است‌ حين‌ ازدواج‌ معين‌ ميكنند و اما ‌از‌ ثاني‌ اجاره‌ ‌بر‌ همان‌ هشت‌ سال‌ ‌است‌ غاية الامر ‌اگر‌ موسي‌ بخواهد دو سال‌ ‌بر‌ ‌او‌ اضافه‌ كند و اما ‌از‌ ثالث‌ موقعي‌ ‌که‌ زوجه‌ مهر ‌خود‌ ‌را‌ بنفع‌ ديگري‌ قرار دهد مانعي‌ ندارد مثل‌ اينكه‌ بگويد مهر ‌من‌ صد تومان‌ صدقه‌ بفقراء ‌است‌، دارد ‌در‌ خبر ‌که‌ ‌در‌ عهد ‌رسول‌ اللّه‌ ‌با‌ ازدواج‌ ميكردند بتعليم‌ يك‌ سوره‌ قرآن‌ ‌ يا ‌ يك‌ درهم‌ ‌ يا ‌ يك‌ قبضه‌ گندم‌ ‌هذا‌ اولا و ثانيا ممكن‌ ‌است‌ بعض‌ مواشي‌ ملك‌ زوجه‌ ‌باشد‌ و ثالثا شرط اجاره‌ شرط ‌در‌ ضمن‌ عقد ازدواج‌

جلد 14 - صفحه 227

‌است‌ و مهر امر ديگري‌ ‌باشد‌ و شاهد ‌بر‌ ‌اينکه‌ اينكه‌ يك‌ قسمت‌ ‌از‌ نتاج‌ مواشي‌ قرار داد كشد ‌که‌ راجع‌ بموسي‌ ‌باشد‌ بازاء مال‌ الاجاره‌.

قال‌َ إِنِّي‌ أُرِيدُ أَن‌ أُنكِحَك‌َ إِحدَي‌ ابنَتَي‌َّ هاتَين‌ِ ‌که‌ دختر بزرگتر ‌بود‌ و گفتند نامش‌ صفورا ‌بود‌ و بعضي‌ گفتند صفراء و نام‌ ديگري‌ ليا ‌بود‌ و بعضي‌ گفتند صفيراء.

عَلي‌ أَن‌ تَأجُرَنِي‌ ثَمانِي‌َ حِجَج‌ٍ فَإِن‌ أَتمَمت‌َ عَشراً فَمِن‌ عِندِك‌َ. اشكال‌: ‌از‌ كجا معلوم‌ ‌که‌ موسي‌ ‌تا‌ هشت‌ سال‌ ‌ يا ‌ ده‌ سال‌ ‌باشد‌.

جواب‌: ‌در‌ حديث‌ دارد ‌که‌ موسي‌ ميدانست‌ ‌که‌ ‌اينکه‌ مدت‌ باقيست‌ و انتظار رسالت‌ ‌را‌ داشت‌.

وَ ما أُرِيدُ أَن‌ أَشُق‌َّ عَلَيك‌َ ‌که‌ حتما ده‌ سال‌ ‌باشد‌ ‌هر‌ نحو ‌که‌ راحتي‌ رفتار كن‌.

سَتَجِدُنِي‌ إِن‌ شاءَ اللّه‌ُ مِن‌َ الصّالِحِين‌َ حضرت‌ شعيب‌ ‌که‌ قطعا ‌از‌ انبياء و رسل‌ بوده‌ تعبير بانشاء اللّه‌ ‌براي‌ چيست‌ جواب‌ اينكه‌ انسان‌ ‌هر‌ چه‌ دارد ‌در‌ تحت‌ مشيت‌ حق‌ ‌است‌ ‌خود‌ استقلالي‌ ندارد جايي‌ ‌که‌ حضرت‌ يوسف‌ بفرمايد: وَ ما أُبَرِّئ‌ُ نَفسِي‌ إِن‌َّ النَّفس‌َ لَأَمّارَةٌ بِالسُّوءِ (يوسف‌ ‌آيه‌ 53).

]

(آیه 27)- در اینجا شعیب از پیشنهاد دخترش استقبال کرد، رو به موسی نموده چنین «گفت: من می‌خواهم یکی از این دو دخترم را به همسری تو در آورم به این شرط که هشت سال برای من کار کنی»! (قالَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أُنْکِحَکَ إِحْدَی ابْنَتَیَّ هاتَیْنِ عَلی أَنْ تَأْجُرَنِی ثَمانِیَ حِجَجٍ).

سپس افزود: «و اگر هشت سال را به ده سال تکمیل کنی محبتی کرده‌ای» اما بر تو واجب نیست! (فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْراً فَمِنْ عِنْدِکَ).

و به هر حال «من نمی‌خواهم کار را بر تو مشکل بگیرم، و ان شاء اللّه به زودی خواهی دید که من از صالحانم» (وَ ما أُرِیدُ أَنْ أَشُقَّ عَلَیْکَ سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّالِحِینَ).